İlahi bir lütuf olan ruh, beden kafesinde, benliğin hapsinde esir tutulur. Ruhun prangaları, bedenin zindanında şekillenen birer hayal ürünüdür. Bu hayal, ne demir parmaklıklardan ne de somut engellerden örülmüştür. O, aklın labirentinde kaybolan, vicdanın kuyusunda sıkışan ve nefsin girdabında boğulan bir seraptır.
İnsanın en büyük zindanı, etrafını saran demir parmaklıklar değil, kendi zihninin ördüğü ağlardır. Şairlerin “tutsak düşünceler” olarak adlandırdığı bu hal, ruhun kanat çırpışını engelleyen görünmez prangalardır. Her bir pranga, geçmişin gölgelerinden, geleceğin kaygılarından ve toplumun dayattığı kalıplardan örülür. Düşünce, adeta bir kafese hapsedilmiş bir kuş gibi, bildiği ama ulaşamadığı özgürlüğün acısıyla kıvranır.
Tasavvuf ehli bu zindanın farkındaydı. Onlara göre nefsin arzuları, bu düşünsel esaretin en keskin kılıcıydı. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, “Sen bir kuyuya düşmüşsün, kuyu da sensin” derken, insanın kendi düşüncelerinin yarattığı illüzyonun içinde hapsolduğunu anlatır. O, asıl kurtuluşun dış dünyadan değil, iç dünyadaki bu prangalardan kurtulmak olduğunu vurgular. Yunus Emre ise “Bir ben vardır bende, benden içeri” diyerek, görünenin ötesindeki gerçek benliğe, bu tutsak düşüncelerin ötesindeki saf idrake işaret eder. Düşüncenin karmaşası içinde kaybolan insan, kendi özünü bulamaz ve bu esaretten kurtulamaz.
Edebiyatta bu tema sıkça işlenir. Şairler, bu tutsaklığın yarattığı acıyı dile getirirken, kelimeleri birer ayna gibi kullanır. Necip Fazıl Kısakürek’in “Akıl durdu, kalp durdu, göz durdu, ruh durdu / Sanki bir ömür değil, bir an durdu, buz tuttu” dizeleri, düşüncenin hapsedildiği anın ölümcül sessizliğini resmeder. Zihin, kendi labirentinde kaybolmuş, çıkış yolunu arayan bir yolcu gibidir. Cahit Zarifoğlu’nun “Düşünce durdu, dünya durdu, zaman durdu” ifadeleri, bu düşünsel kısıtlılığın evrensel bir duruşa neden olduğunu söyler. Bu duruş, eylemsizliğe, hareketsizliğe ve nihayetinde varoluşsal bir boşluğa yol açar.
Bu düşünsel esaretten kurtuluşun yolu, farkındalıktadır. Tutsaklığın farkına varmak, ilk adımdır. Tıpkı bir mahkûmun kendi hücresinin farkına varması gibi, insan da kendi zihninin sınırlarını, kalıplarını ve korkularını idrak etmelidir. Bu idrak, bir nevi aydınlanmadır. Daha sonra ise bu prangaları birer birer kırmanın cesareti gelir. Mevlânâ’nın dediği gibi, “Aşk, zincirlerini kıran bir aslandır.” Tutsak düşüncelerin zindanı ancak aşkın ve inancın gücüyle yıkılabilir. Bu aşk; sanata, bilime, iyiliğe, hatta en önemlisi, insanın kendi öz benliğine duyduğu derin bir sevgi olabilir.
Sonuç olarak, tutsak düşünceler, insanı kendi kendine yabancılaştıran bir hastalıktır. Kurtuluş reçetesi ise dışarıda değil, daima içimizdedir. Şairlerin ve evliyaların bize öğrettiği gibi, asıl özgürlük, dış dünyadaki sınırlardan değil, iç dünyamızdaki o görünmez prangalardan kurtulmakla başlar.
